Limesroute 2024

7-9 Kipfenberg - Kapfelberg

Weer een camping met weinig verlichting, dus lekker donker, er waren zelfs heel veel sterren te zien. Het was een klamme avond, dus de kleding werd snel vochtig en doken we vroeger ons tentje in.

Gisteren zochten we in Dietfurt naar Chinese fontein bij het raadhuis op het marktplein, nog gevraagd aan een dorpsbewoner, maar dit dorp was te klein voor een raadhuis. Blijkt er nog een Dietfurt te zijn waar we vandaag door komen en daar staat wel een fontein bij het raadhuis uit de 17de eeuw. Het stadje heeft een middeleeuwse kern.

We fietsen verder langs het inmiddels buiten gebruik gestelde Ludwig-Donau-Mainkanaal, ze zijn wel met de restauratie van sluis 12 begonnen, zou het toch weer in gebruik genomen worden.

In Riedenburg-Emmerthal zijn tijdens de aanleg van het Main-Donaukanaal van augustus 1987 tot november 1990 delen van een grafheuvelveld uit de Midden-Bronstijd opgegraven. De begraafplaats bestond voorheen uit minimaal 24 grafheuvels met in totaal 35 begrafenissen. Minstens 23 komen uit de bronstijd, dat wil zeggen uit de 16e en 15e eeuw voor Christus. Deze heuvel met een diameter van elf meter en een rand van een twee meter dikke droge stenen muur van kalksteen tot 1,30 meter hoog is een van de oudste gebouwen op de begraafplaats.

Iets na Prunn toont zich een hoge rotspunt waarop een gewaagde burcht werd gebouwd, één van de bestbewaarde ridderkastelen in Beieren. In deze burcht werd in 1575 een handschrift van het vroeg-middeleeuwse Nibelungenlied gevonden met vermelding vande burcht.

Bij Essing is een lange houten hangbrug over de Alt-Muhl aangebracht, we kunnen even niet vinden van welk jaartal deze is.Kelheim is een 800 jaar oude Beiersehertogstad, was ook reeds een belangrijke Keltenstad.

Op de top van de heuvel waar de Altmühl de Donau ontmoet staat de Befreiungs Rundhale, een ronde tempel van 45 meter hoog. Deze werd rond 1850 door Ludwig I opgericht als herinnering aan de oorlog tegen Napoleon.

Even later komen echt bij de plek waar de Altmühl in de Donau stroomt, vanaf nu nog alleen deze rivier volgen tot Wenen.

Na 75km staan we op camping Dietz in Kapfelberg en zijn we vandaag weer 39 meter gezakt. De supermarkt waar we ons avondeten halen, is al begonnen aan het weekend, er zijn nog maar heel weinig groenten voor de overheerlijke pasta.

6-9 Weissenburg - Kipfenberg

Vannacht heerlijk geslapen, lekker donker was het weer. We waren een beetje bang voor de drukke weg op ongeveer 50 meter afstand boven de camping, maar dat viel gelukkig mee, rond 11 uur werd het rustig en de volgende morgen rond half 6 de oordoppen ingedaan.

Gisteravond spraken we nog met de vrouw die we ook in Kleinheubach hebben gezien, ze was daarvoor gevallen en daarvoor naar het ziekenhuis geweest, er bleek geen ernstige gebreken, maar de knie was stijf en dik, ze is met de trein naar hier gekomen en gaat het proberen af te maken naar Boedapest.

We waren weer vroeg klaar en tegen 8 uur vertrekken naar de supermarkt voor het ontbijt, helaas was de Aldi gesloten maar bracht de Garmin ons snel naar de Norma.

Bij Grönhart precies bij de waterpomp voor het spoorhuis, loopt wederom de Europese Waterscheiding tussen de Main (en dus Rijn) en de Donau, slechts op 425 meter hoogte. Een bijzondere gewaarwording dat het water van de bak uit de ene zijde in de Noordzee belandt en van de andere zijde in de Zwarte Zee.

Eeuwenlang is de grote droom geweest voor een verbinding tussen de grote Europese rivieren. Reeds Karel de Grote wilde in 793 een kanaal laten graven van de Altmühl naar de Rezat en daarmee tussen Rhein en Donau. Bij Graben ligt de Karlsgraben (Fossa Caroli-na), een restant van de eerste poging voor eenkanaal. Pas in de eerste helft van de 19 eeuw werd door de Beierse koning Ludwig 1 deze droom verwezenlijkt bij Beilngries. Het smalle kanaal met getrapte sluizen bleek echterniet lang levensvatbaar en de rol werd overge-nomen door de spoorwegen.In 1992 volgde de opening van het geheel nieuwe Main-Donaukanaal.

Vanaf Treuchtingen tot de Donau fietst men weer langs de inmiddels bochtige Altmühl tussen oprijzende beboste heuvels. De rivier heeft zich steeds dieper in het kalkgesteente van de Jura geslepen, vol natuurschoon met oude schilderachtige stadjes, burchten en enkele Romeinse bezienswaardigheden. Het traject is vlak met grote delen prima berijdbare witte gravelpaden die op enkele gedeelten wat smal zijn. Veel gemeenten hebben informatieve wandelingen uitgezet om natuur en streek beter te leren kennen.

Op een heuvel staat de nog indrukwekkende burchtruine uit 1050 van Pappenheim die in de middeleeuwen de residentie vormde van de heersers van het Heilige Roomse Rijk.Deze huisvest o.a. een Burchtmuseum en eenBotanische tuin met een uitgebreide kruidentuin vooorzien van ruim 400 soorten. We gaan de berg niet op, de afgelopen dagen voldoende geklommen, we houden het bij St.Galluskerk is een van de oudste in Frankenland, van oorsprong uit de Karolingische tijd (9 eeuw) en in de 15 eeuw verbouwd. Iets verder staat de weidekerk gemaakt door de evangelische jeugd van de plaats met wilgentakken langs een metalen frame, hier vinden jaarlijks diverse evenementen plaats zoals muziek met kleinere groepen maar ook een kerkdienst is mogelijk.

Even voorbij Eslingen komen we langs de zogenaamde twaalf apostelen, rif rotsen van de vroegere tijden Jurazee.

Het landschap van de Altmühl bij Dollnstein onderging in de loop van de geschiedenis grote veranderingen. Tot 200.000 jaar geleden stroomde vanuit het dal rechts de Donau, waarin de Altmühl uitmondde. Het rechterdal heet daarom het Oer-Donaudal. Na de doorbraak van de Donau bij Kelheim, nam de Altmühl het dal in bezit.

Na Dollnstein heb je de Burgstein een enorme rotswand uit de tijd van Jurazee, waar dankbaar gebruikt wordt voor de sport rotsklimmen, indrukwekkend om te zien.

De oude bisschops- en universiteitsstad Eichstätt herbergt bijzondere archeologische vondsten, waaronder een mammoet, in het Jura-museum. Samen met de Romeinse geschiedenis van het Altmühltal zijn deze tevinden in de Willibaldsburg die van bovenaf de stad beheerst. Eichstätt komt van het Keltische Eistedd = woonplaats. In 740 kwam Bonifatius hier aan en verhief de stad tot bisschopszetel van St.Willibald. Reeds in 908 verleende de Frankische koning Ludwig de stad munt-, tol- en marktrechten. De St.Walburgabdij heeft een burchtachtige vorm waarvan de bouw in 880 begon. Vanaf 1035 is het een Benedictijner vrouwenklooster en een bedevaartsoord.We houden het met een fotootje naar de burcht boven, vandaag willen we niet teveel klimmen.

We wilden naar de naturcampingplatz in Walting, maar kunnen hem niet vinden, dus even 16km verder en na 91km overwegend dalen van 470m naar 376m naar de heel grote Azurcamping in Kipfenberg.

5-9 Leutershausen - Weissenburg

We hebben prima geslapen, het was heel donker en voldoende rustig, alleen de 3 kerken in de directe omgeving hadden allemaal hun eigen deuntje op het kwartier en natuurlijk op het hele uur. Het hek was geopend vanmorgen en we waren ook snel klaar en zelfs voor 8 uur onderweg.

Herrieden vormt het belangrijkste historische, culturele en handelscentrum aan de bovenloop van de Altmühl. De voormalige Benedictijner kloosterkerk stiftbasilika St. Virus en St. Deocar uit 1071 (oorspronkelijk 8-eeuw) geldt als een van de fraaiste barokkerken van dit gebied. Zelfs de Altmühlbrug bij de torenpoort uit 1490 is barok uitgevoerd.

Ombau lijkt het voorbeeld van een fraai bewaard gebleven dwergstadje rond een plein, met vestingwerken en middeleeuwse poorten uit 1464 en een originele stenen poortbrug waarover we het stadje verlaten. De St.Jacobskerk is van oorsprong romaans met een toren uit 1545, maar nu is het schip een moderne betonnen constructie. Er staat zelfs een standbeeld van Jacob met een mooie foto van Cruz de Ferro. Eronder een Jacobslied van het genootschap uit Trier.

Tussen Ombau en Gunzenhausen volgen we het gekanaliseerde loop van de Altmühl die werd verlegd voor een groot recreatiemeer waarin een beschermd vogeleiland ligt.

Het is vandaag de hele dag een stevige wind uit het oosten en de laatste 2 bergen die we over moeten maakt het best nog zwaar met deze temperaturen.

Na 74km staan we op de naturcampingplatz in Weissenburg met ook weer een meertje om te zwemmenen te peddelen. Het plaatsje zelf nodigt je uit om een dagje de fiets met rust te laten voor alle bezienswaardigheden, we besluiten zelfs niet erdoor te fietsen want willen wat vroeger op de camping zijn om de fietskleren weer een keer uit te spoelen, misschien komen we nog een keer in de buurt.

4-9 Bad Mergentheim - Leutershausen

Gisteravond hebben we bijna direct na aankomst tot 20.00 uur regen gehad, maar konden gelukkig overdekt ons eten koken en de avond doorbrengen.
Vanmorgen was het droog maar de tent behoorlijk nat, maar zien hoe hij uit de tas gaat komen.
Van de buren kregen we een lekker bekertje koffie om de dag goed te beginnen,  ook zij vinden het prachtig waar we mee bezig zijn.

Het ontbijt halen we na een beste heuvel in Igersheim en de route was bijna aansluitend.

Röttingen wordt wel de zonnewijzerstad genoemd door het grote aantal welke er tussen de middeleeuwse stadsmuren opgesteld staan. We hebben van 4 stuks foto's gemaakt, anders werd het ook wat veel en het hele stadje doorfietsen.

We fietsen door het dal van de Tauber stroomopwaarts welke kleinschalig en afwisselend met met boomgaarden, weiden, bos en wijnbouw is ingevuld. Dit betekent aangenaam fietsen over kleine wegen en paden. De naam 'Liebliches Taubertal' is met recht gekozen.

De hooggelegen Frankische vrijstad Rothenburg biedt een uniek schouwspel van vakwerkhuizen en stadsmuren compleet met poorten uit de 14 eeuw. De muren hebben een lengte van drie kilometer. In 1172 kreeg Rothenburg stadsrechten.
Vanaf de dubbele Klingentor met de Wolfgangskirche leiden klinkerstraatjes ons onder de grote Jakobskirche door. Deze stadsbasiliek werd gebouwd tussen 1373 en 1464 en kent juweeltjes van houtgesneden
altaren. We moeten entree betalen en dat doen we als pelgrim per definitie niet.
De Herrengasse met de Franciscanerkerk, verbindt de Markt met de Burgtor en de Burggarten. De burcht zelf uit de 10° eeuw werd door een aardbeving in 1356 verwoest.
We volgen de Schmiedgasse met de Siebersturm en daarnaast de Kobolzeller Tor. Aan het eind van de Spitalgasse
rijden we stad uit door de Spitalbastei, het sterkste verdedigingsblok met 7 poorten.
Weer beneden aan de inmiddels smalle Tauber ligt een bijzondere stenen brug uit 1330 voorzien van dubbele bogen.

De route verlaat na Gebsattel het dal van de
Tauber en klimt vanaf Gebsattel de beboste
heuvels van het natuurpark Frankenhöhe in, die de waterscheiding vormen tussen de stroomgebieden van de Rijn en van de Donau.

We bereiken het hoogste punt op ca 500 meter na het Taunusgebergte, nu gaan we 'alleen' nog maar afdalen naar Wenen.
Een mooie en afwisselende weg zonder veel verkeer.

Na 81km gaan we naar het naturbad Altmühltal in Leutershausen, de plaats heeft geen camping maar na telefonisch contact mochten we vanavond na sluitingstijd onze tent opzetten, zo kom je toch maar weer aan een slaapplaats binnen een redelijke afstand. Het toegangshek gaat wel op slot en morgenochtend rond 8 uur worden we weer vrijgelaten.
Helaas geen wifi of goed mobiel internet dus de overige leden foto's volgen nog.

3-9 Kleinheubach - Bad Mergentheim

We ontbijten in Miltenberg en komen langs de stadspoort de Mainzer Tor het plaatsje binnen. Er staan wel heel veel vakwerkhuizen, ik zal het bij één foto houden op het plein met de Renaissance brunnen. Het oude Rathaus (1379) was oorspronkelijk de stadswaag. Het Gasthaus zum Riesen, ofwel de Fürstenherberge, is één van de oudste herbergen van Duitsland. We verlaten het stadje bij de Wurzburger tor, ziet er ouder uit maar dateert uit 1900.

Na Eichenbühl is in 2011 een prachtig nieuw fietspad aangelegd langs de oevers van de Erfe.

Tauberbischofsheim, het stadje met het Rathaus op de Marktplatz en zijn vakwerkhuizen blikt terug op een 1200-jarige geschiedenis. Het paleis van de keurvorst van Mainz stamt met zijn gotisch paleis uit de 13° eeuw; daar is nu het Frankisches landschaftsmuseum gevestigd.

Lauda In het centrum staat bij de fontein een beeldengroep van de plaatselijke helddie ook bij ons bekernd is: Tijl Uilenspiegel.

Na 72km staan we op naturcampingplatz in Bergentheim, je zult wel denken, er staan maar 2 tentjes op de foto. Helaas heeft Theo besloten terug naar huis te gaan, zijn fysieke conditie liet helaas te wensen over, hij kon de beklimmingen en langere afstanden niet meer met plezier fietsen. Hij wordt morgen door zijn kinderen ook de camping in Kleinheubach opgehaald.

2-9 Hanau - Kleinheubach

Gisteravond moesten we weer uiteten, want de supermarkten zijn in Duitsland op zondag dicht en het was weer prima.

Vanmorgen het ontbijt bij de Lidl opgehaald en toen we een bankje vonden om het te eten stonden we bij restanten van een badhuis van het Castellum Rückingen.

Het Castellum van Gross Krotzenburg bevond zich op de plaats van de huidige parochiekerk, waarin de vestingstenen zichtbaar zijn verwerkt. lets rechts daarvan staan een kleine poort in de stadsmuur en delen van een Romeinse toren die later opgenomen werd in de stadsmuur uit de Karolingische tijd.

De Limes volgde vanaf hier verder de rivier de Main stroomopwaarts tot Miltenberg.

We komen bij Selingenstadt weer bij de route langs de rivieren. We gaan voor deze mooie stad toch maar even met de pont de Main over en kijken maar weer eens in een kerk, de basilica St. Martcelinus en St. Petrus met een mooi altaar en een houten plafond.

We drinken een koffie op de marktplaats met prachtige vakwerkhuizen en raadhuis.

Bij Afschaffenburg beginnen we aan het volgende traject, alleen komen er wat dreigende bewolking aan en laten het bij een foto van de imposante burcht.

Het begint ook wat te regenen, dus schuilen bij een pompstation is even verstandig en de zonnepanelen opbergen, tegen teveel water kunnen ze niet.

Ook zijn we weer begonnen aan de zoveelste omleiding en missen het juiste bordje om weer op de track te komen, via een drukke provinciale weg moeten we onze weg terug vinden.

Het wordt toch snel weer zonnig en nemen de tijd om het oude centrum van Obernburg, welke in 1313 stadsrechten kreeg van de Mainzer aartsbisschop Peter von Aspelt, waarna de vesting werd uitgebreid. We fietsen langs de Uhrturm en de Almosenturm, maar vooral belangrijk langs de gereconstrueerde Jupiterzuil met een deel de originele top, die de voor fietsers interessante Keltische 'wielergod' Taranis voorstelt, een steuntje in de rug voor de verdere tocht.

Nog even voor de golfvolgers gisteren kwamen we langs golfresort Hof Oppelshausen, al een keer op deze of zo'n glooiend terrein gegolfd.

Na 82km staan we op campingplatz WSG in Kleinheubach aan de Main.

1-9 Oberreifenberg - Hanau

Vanmorgen een prima ontbijt in de jeugdherberg en voor de lunch ook broodjes mee genomen voor de lunch, het is zondag en dan zijn de meeste supermarkten dicht.

Omdat we aan de oostkant van Oberreifenberg staan van de track af, kunnen we via een provinciale weg terug naar de track en hoeven we de hoge Feldberg niet over, scheelt 100 klimmeters en na de pittige dag van gisteren komt dat goed uit.

We fietsen op veel onverharde wegen een poosje op hoogte met prachtige uitzichten.

Als we het bos uitkomen, zijn we bij Castellum Saalberg, welke door keizer Wilhelm, volgens een Duitser was deze keizer niet de meest geliefde, is opgebouwd en gereconstrueerd rond 1900, met een ommuring en verschillende gebouwen, zoals het er in de tweede eeuw stond en een belangrijke functie vervulde. De oppervlakte is 221x147 meter. Er was een Cohort van 500 soldaten gehuisvest. Op het voorplein bevinden zich resten van woningen van civiele handwerkslieden. Er zijn bij de Saalburg liefst 99 waterputten gevonden.

Vlak achter Pfaffenwiesbach liggen weer overgebleven Limeswallen, rechts bevond zich het voormalig Kleinkastell Kaisergrube, voor ons nu ook beter herkenbaar.

Bad Nauheim ligt in het centrum van de Wetterau, een vruchtbaar en tamelijk vlakgebied. Reeds de Kelten benutten ca 300 v.Chr. de aanwezige zoutwaterbronnen voor het winnen van zout. De graven van Hanau gaven die zoutwinning vanaf de 16° eeuw een grote impuls door de bouw van opvallend grote verdampingswallen van gestapelde sleedoorntakken. Deze Gradierbauwerke staan langs de route en waren in bedrijf van 1717 tot 1959. Met behulp van een groot waterrad in het kleine riviertje de Usa werd Pekelwater vanuit de bodem opgepompt en omhoog geleid tot over de takkenbossen. Het langssijpelende water raakte door verdampinggeconcentreerd genoeg voor een nabewerking in zoutpannen die met bruinkool werden gestookt. Er hebben ooit 23 verdampingsvwallen in Bad Nauheim gestaan, die in de 18° eeuw goed waren voor een jaarproductie van 5000 ton. Het was daarmee de grootste saline van Duitsland. Deze kostbare constructies zeggen iets over de waarde die het zout toen had. Bijkomstig voordeel was de vochtige zoute lucht in de directe omgeving van de wallen, die aantrekkelijk is om in te verblijven.

In Schwalheim staat het grote waterrad, een interessant industrieel monument, daterend uit 1745. Het rad heeft een doorsnede van 9,8 meter en is voorzien van een krukas die een aandrijfvalk van liefst 868 meter lengte heen en weer liet bewegen naar een zoutverwerking in Bad Nauheim die we gepasserd zijn. Een balk van 170 meter lengte resteert om een indruk te geven. Even later kijken we terug naar de Feldberg waar we vandaan gekomen zijn.

Een kilometer na Limeshain bevindt zich aan de route een reconstructie van een deel van de palisade met gegraven verdieping, die een aardige indruk geeft hoe de grens er uit zag. Een stevige postuur houdt de wacht. Iets verder staan de mooi gereconstrueerde wachttoren Limeshain.

De Limesgrens komt op allerlei manieren terug in de weg en het landschap met witte palen.

De omgeving van Marköbel werd reeds omstreeks 450 v.Chr. bewoond en het dorp lag aan een prehistorische handelsroute, de Hohe Strasse', die naar het oosten voerde.Bij de bouw van de Limeswal blokkeerden de Romeinen deze weg bij de oversteek van de Krebsbach en bouwden er een Castellum bijaan de westkant. Na de val van de Limes door de Alamannen, bleef de nederzetting Marköbel bestaan en werd in 839 vermeld bij het Gau Wettereiba (Wetterau). In 1250 behoorde het tot het bezit van de latere graven van Hanau. Van de middeleeuwse stadsmuur bleven delen behouden met de Untertor en de Rundturm.

De Garmin brengt ons na 75km over een slecht onverhard pad naar camping Bärensee in Hanau, iets van de route.

31-8 Holzhausen an der Haide - Oberreifenberg

De bezorgpizza was heerlijk gisteren en fijn dat hij gebracht is, want vanmorgen moesten we naar het dorp voor ons ontbijt bij de bakker, dat was meteen een stevige klim op de nuchtere maag en volgen er vandaag nog meer.

We volgen een stukje de B260 en zien ook een fietspad langs de weg, als we deze volgen en aan een paar vrouwen vragen of het fietspad zo blijft, zeggen ze dat je iets verder het bos in kan naar Romer kastell Holzhausen, het betekent wel stijgen over een onverhard pad, maar het is de moeite waard, hadden we de route gevolgd waren we niet het bos in gegaan.

Zoals we zo vaak zeggen, waarom doen we het ook al weer, al die bergen beklimmen met een te zware fiets, het voelt goed als je het redt en de uitzichten zijn prachtig.

Omdat we vandaag veel hoogtemeters moeten overbruggen, besluiten we na Bad Schwalbach de provinciale weg naar Idstein te nemen.

Idstein ontstond rond gelijknamige burcht, die tot het midden van de 14de eeuw het bestuurscentrum van her gebied Nassau. De 45 meter hoge en ronde Hexenturm en het poortgebouw met brug bleven bewaard. De poort werd gebouwd voor een bezoek van keizer Maximiliaan van Oostenrijk aan Idstein. Het stadje bezit een bijzonder aardig centrum rond het König Adolfplatz met vakwerkhuizen uit de 16de/17de eeuw.We zijn na 65km met 1234 hoogtemeters aangekomen bij de jeugdherberg van Oberreifenberg waar we met onze tentjes buiten staan.

We mogen kiezen op een grasveld of een afgeschermd stuk bos waar we geen last van eventuele langsstruinende wilde everzwijnen. We zijn niet bang en het bos is niet leuk. Vandaag maar weer een keer zelf koken na 3 keer uiteten.

Als je laat aan komt en bij een jeugdherberg overnacht, moet je met de afwas wat organiseren.

30-8 Koblenz - Holzhausen an der Haide

Gisteravond met een glaasje Vin Rouge Merlot genoten van het openluchtconcert bij Deutsche Eck aan de andere kant van de Moezel.

De eerste klim van 5km vanaf de Moezel naar het Taunusgebergte gaat meteen van 90m naar 380m met stijgingspercentages tussen de 5 en 8%, het gaat gelukkig wel over een mooie asfaltweg maar die is wel een beetje druk, nog niet de rustige weggetjes die we gewend zijn van Clemens Sweerman.

Niet alles gaat over asfalt, maar een stuk onverhard ook wel gravelpad genoemd, moeten we over.

We moeten diverse sporen van de Limes kunnen vinden in het bos, maar tot nu kunnen we ze niet vinden.

De grenssituatie bij Grauen SteinIn de tijd voor de Dertigjarige Oorlog, toen het zich tot ver in de 18e eeuw ontwikkelde als districtsgrens, werd de soevereiniteit van het gebied rond de Grauen Stein veel betwist. Er waren vaak conflicten over deze grens tussen Schweighausen, dat toebehoorde aan de "Freiherrn von und zum Stein" en Oberlahnstein van het kiesdistrict Mainz. Maar Becheln heeft ook een van de verste punten van zijn district op deze plek. Dit suggereert dat de mensen van Oberlahnstein de Grauen Stein als een onderscheidende grensmarkering hebben geplaatst. De kleine staatsgrenzen die tot 1806 beschikbaar waren, vormden bijna identieke grenslijnen tussen Lahnstein (voormalig Kurmainz) en Becheln (drievoudig soevereiniteitskantoor van Nassau). De gebieden van Schweighausen, (Rijk der ridders van Stein), Sulzbach, (drie Heersambt van Nassau) en Dachsenhausen, (Keurvorstenambt van de Pfalz Braubach) liggen niet ver weg.De Limes loopt hier direct vanaf de Lahn, langs Becheln en Schweighausen in de Taunus. De vindplaats ligt onder de wachttoren die zich ter hoogte van het district ,Grauen Stein" bevindt.

De wachttoren en het kleine fort van Becheln liggen vlakbij. Vanaf hier vormt de Limes ook de grens tussen Bechel en Lahnstein voor bijna 2 km in noordwestelijke richting langs de waterscheiding tussen de Rijn en de Lahn.

In het parkje in Marienfels links van de weg staat een aanduiding van het vroegere Castellum, waarbij thermen aanwezig waren.In een gereconstrueerd 'Romeins' gebouwtjebevindt zich de Sauerbrunnen die van naturekoolzuurhoudend bronwater verschaft. Alleen jammer dat er nu bij staat dat het water niet te drinken is, we zullen het dus niet weten.

De naam van het plaatsje Pohl komt van Pfahl, de palisade van de Limeswal. Er is een Romeins kasteel nagebouwd zoals het er uitgezien moet hebben.

Na 57km staan we campingplatz Holzhausen an der Haide in Holzhausen an der Haide.

Eerste bergetappe ging naar behoren, best wel zwaar maar nog goed te doen.

De winkel die in het boekje staat is niet open, de pizzeria op de camping gesloten, dus wordt ons avondeten (een pizza) op de camping bezorgd.

29-8 Bonn-Mehler - Koblenz

De pizza en het eerste echt koude biertje gisteravond was heerlijk.

Het eerste plaatsje waar we door komen is Oberwinter met prachtige vakwerkhuizen.

De donkere bruggenhoofden bij Remagen resteren van de Remagerbrug uit 1918. Vanwege de strategische ligging vormde de brug aan het eind van de Tweede Wereldoorlog een van de belangrijkste verbindingen die door de geallieerden onbeschadigd kon worden ingenomen. Door overbelasting bezweek deze echter binnen enkele dagen.

Aan het begin van Andernach staat aan deoever een ronde Rijnkraan uit 1554, die nog gebruikt werd tot 1910. Deze getuigt van de bloeiende handel van de stad. Op de muur van deze kraan nog meer markeringen van hoogwater die wel teruggaan naar 1784.

Dwars door de oorspronkelijk middeleeuwse kern van de stad loopt de Hochstrasse. Aan de noordkant lag het Romeinse ANTUNNACUM op een kleine hoge rug tussen de oever en een verlande Rijnarm.De Romeinse oorsprong ligt in de eerste eeuwtoen hier ter verzekering van de Rijngrens onder Tiberius op een aarden wal een houten vesting gebouwd voor hulptroepen. Deze werd overbodig toen aan de andere kant van de Rijn de hoge Limes was aangelegd.

Bij Urmitz hadden de Romeinen reeds in 55 vóór Chr. een brug over de Rijn gebouwd, genaamd naar Julius Caesar. Het plaatsje wordt in een oorkonde uit 754 vermeld als VILLA AUROMONCIUM. Bij de kerk staat ter nagedachtenis een monumentje.

We staan na 59km op camping Rhein-Mosel in Koblenz waar de Moezel de Rijn in stroomt, we zouden de stad gaan bekijken maar vinden het vandaag te warm en blijven op de camping in de schaduw.

Na 4 dagen fietsen langs de Rijn met elke dag wind op kop, gaan we morgen de rivieren voor bijna 200km verlaten om de bovengrens van de Limes over het Taunusgebergte te doen. Bij Selingenstadt komen we weer bij de Main en daarna de Donau.

28-8 Stürzelberg - Bonn-Mehlem

Gisteravond nog lekker aan het strand van de Rijn gezeten met de ondergaande zon en de langs varende rijnaken of hoe ze heten.

Het oude deel van Zons, waar we ontbijten bestaat uit een zeer fraai bewaard gebleven middeleeuws vestingstadje met zware muren, poorten, wachttorens en een molen op de stadsmuur. Het werd in de 14° eeuw gebouwd als tolvesting van het keurvorstendom Keulen.

In Rheinkassel staat een bijzonder aardig kerkje met twee torens uit de 10de eeuw gewijd aan St.Amandus, bisschop van Maastricht. Deze kleine basiliek volgde een Karolinger kerkje op, in de 7 eeuw vanuit Vlaanderen gesticht door het klooster Elno uit Doornik.

Bij cafe restaurant Sur Gretchen hebben we koffie gedronken en daar stonden een aantal hoogwaterstanden op de muur van de afgelopen eeuw, als je dan naar de Rijn kijkt hoe laag hij nu staat, moet er wel heel veel regen gevallen zijn.

Niehl In de spitsuren is dit een drukke weg met veel uitritten en geparkeerde auto's van de Fordfabrieken. Er staan veel nieuwe Fords, wat zou mijn vader als Ford-rijder daar graag een keer gekeken hebben.

Köln, ondanks de drukte van de grote stad valt er langs de Rijnoever heel aardig tefietsen, vlak langs het centrum en de beroemde DOM met de opengewerkte torens van 157 meter hoogte. De bouw begon in 1248 en in feite zijn de steigers nooit verdwenen. In de Tweede Wereldoorlog bleef de kerk wonderwel gespaard, terwijl 85% van de gebouwen werd platgebombadeerd. Desondanks is Keulen een prachtige stad gebleven met een grote rijkdom aan cultuur en schatten uit het verleden.De naam en de plattegrond van de stad getuigen van de Romeinse en middeleeuwse oorsprong. Köln was de hoofdstad van de Romeinse provincie Nedergermania en heette Colonia Claudia Ara Agrippinensium.

Naast de Dom staat het zijportaal van de Romeinse noordpoort van CCAA. De Romeinse noordpoort werd gebouwd toen de kolonie werd gesticht in 50 n.Chr. De buitenkant van de centrale boog droeg de naam van de stad: CCAA Colonia Claudia Ara Agrippinensium. Een van de zijportalen werd herbouwd in 1971 boven de zichtbaar bewaarde overblijfselen van de Romeinse stadspoort en -muur.

Na 92km staan we op camping Genienau in Bonn-Mehler met een biergarten en pizzaoven, we hebben er van genoten.

27-8 Rheinberg - Stürzelberg

Vandaag fietsen we grotendeels door het Ruhrgebied met grotere en kleinere troosteloze plaatsen met ook niet veel bezienswaardigheden, zelfs Neuss wordt ontraden om daar te fietsen omdat het er erg druk is.Verder zijn er tussen de plaatsen best aardige plekken en stukken natuur en fietsen we stukken van de Rheinradweg, nu snappen we waarom dit stuk ons in 2017 werd afgeraden toen we vanaf de bron van de Rijn naar Nederland gefietst hebben.

Vandaag dus geen bezienswaardigheden van oude gebouwen of herinneringen aan de Romeinse Grensweg, alleen maar de mooiere foto's langs en over de Rijn en geen oude gebouwen, dan maar de Rheinturm in Düsseldorf met een hoogte van 240m.

We staan na een zonnige en warme dag fietsen met best wat tegenwind na 80km op camping Strandterrasse in Stürzelberg die wij ook in 2017 aandeden.

26-8 Millingen aan de Rijn - Rheinberg

Vanmorgen op de Rijndijk ons ontbijt gegeten en daarna al na 1km de grens over naar Duitsland bij een grenspaal uit 1817 die in 1978 bij de dijkverbetering is terug gevonden. Deze stond hier lange tijd om het begin aan te geven van het dijk vak tussen Bimmen en Kekerdom - de Millingse Bandijk, dat door het Rijk onderhouden werd vanaf l817.

We fietsen verder over de Rijndijk in Duitsland.

lets ten noorden van Düffelward ligt het vestingplaatsje Schenkenschanz. Oorspronkelijk stond hier een burcht van graafJohann (ca 1350). In de Tachtigjarige Oorlog tegen Spanje liet Marten Schenk van Nideggen rond de overgebleven burchttoren een schans aanleggen, die in de 17 eeuw werd uitgebouwd tot een vesting. Hierom is stevig gestreden tegen de Spanjaarden en de Fransen.

Rindern dankt zijn ontstaan aan het Castellum HARENATIUM, gelegen aan de Romeinse weg van Nijmegen naar Xanten. Dedorpskerk steunt op resten van een Romeinsbadhuis en het Willibrordusaltaar bestaat uiteen Romeinse Stellae van Mars Camulus: eenvereenzelviging van een plaatselijke Gallische oorlogsgod met Mars. Rindern was in 720 een belangrijke etappeplaatsin de missie vanSt.Willibrord onder de Friezen.

Kleve een oude Kreisstadt, ligt tegen een steile 100 meter hoge heuvel (klif=kleve).In de Romeinse tijd stroomde de Rijn nog langs deze plaats, die in een oorkonde vermeld wordt als Castra ClVENSE. Dode rivierarmen slingeren zichtbaar door het land. Op afstand is reeds de hooggelegen 17de eeuwse Schwanenburg zichtbaar, waarvan de oorsprong teruggaat naar het jaar 900. De naam grijpt terug op de sage rond Elsa van Brabant en de zwanenridder Lohengrin.De Lohengrinbrunnen op de Fischmarkt vormt het symbool van Kleve. Het aardige centrum, de burcht en de Stiftskirche zijn een bezoek waard. In 1242 kreeg Kleve stadsrechten. Er zijn nog opgravingen van het Putgebouw met een 40 meter diepe bakstenen put.

Kalkar een oud stadje waarvan de geschiedenis teruggaat naar 1230, ligt aan een oude tak van de Rijn, de Leybach. De Romeinen stichtten 2,5 kilometer zuidoostelijk, waar nu de B57 zich bevindt, het ruiterkamp BURGINATIUM. Daar is echter niets meer van te zien. De gebouwen getuigen van een rijk verleden, zoals het raadhuis/museum uit 1445, Begijnhof en woonhuizen rond de Markt.

Xanten vormt onbetwist een hoogtepunt langs de Limesroute vanwege de zeer uitgebreide opgravingen en reconstructies van COLONIA ULPIA TRAIANA, heel veel is te zien in het Archeologisch Park, je kan er wel een dag rondlopen, dat is voor nu te veel. De Romeinse Thermen zijn in stijl overdekt met matglazen gebouwen die de tot nu toe blootgelegde opgravingen beschermen. We komen Xanten binnen door de Klever dubbele stadspoort uit 1393. In het autoluwe centrum bevindt zich bij de markt, door de Michaelpoort, de romaanse-gotische St. Victor Dom (begin bouw in 1263) met een grote religieuze schatkamer en het Vrijthof.

Ook hier zijn diverse oude spoorlijnen omgebouwd naar mooie lange rechte fietspaden.

Na 78km staan we op Zelt- u. Wassersportfreunde Rheintreue in Rheinberg.

We zijn begonnen.

Thuis word ik weer uitgezwaaid en wil Nout zelfs al een stukje mee fietsen.

Omdat Ab en Theo nu wat verder van ons verzamelpontje over de Nederrijn bij Amerongen af wonen, begint onze gezamenlijke Limesroute bij fietscafé De Proloog in Amerongen, een vertrekpunt van veel wielrenners met natuurlijk koffie met appeltaart en slagroom, een goed bodempje voor de eerste kilometers. Daarna met de Pont naar de zuidkant van de Nederrijn.

We fietsen over de Marsdijk, een oude Rijndijk dwars door het land, een zogeheten 'slapers. De 'Wielen' (meertjes) getuigen van rampzalige voormalige dijkdoorbraken van de dijk.

In de kerktoren in Dodewaard hebben we het eerste Romeinse herinnering, daar bevindt zich een Romeinse grafzerk met de inscriptie van M. Traianius Gumattius, veteraan van een Afrikaanse ruiterafdeling.

We eten op de Waaldijk de door Ab hardgekookte eitjes met een bolletje met kaas en vervolgen daarna onze route over de slingerende Waalbandijk, de dijk van de immer levendige Waal.

Voor de lunch moeten iets van de route naar de Coop in Herveld, de eerste winkel die op zondag open is.

Bij de Waaldijk in Nijmegen zouden opgravingen moeten zijn van hoge Romeinse muren, wij zien alleen een vestingmuur uit de Middeleeuwen.

In Kekerdom staat het enige buitendijkse kerkje van Nederland, de Laurentiuskerk uit de 13de eeuw. Het is gebouwd op een oeverwal nabij een oude Waalstrang.
De dijk werd pas in de 17° eeuw opgeworpen.
Bij hoogwater loopt het kerkhof geheel of gedeeltelijk onder, bij extreem hoogwater ook de kerk. In de 20ste eeuw gebeurde dat in
1926, in 1993 en in 1995. In dat laatste jaar stond het water in de kerk zo'n 40 cm hoog.

Koeien in de kerk
Op 10 januari 1795 plunderden Franse troepen kerk en pastorie. Soldaten legerden zich in de kerk met schapen en koeien en
stookten vuren. Rode huzaren brachten hun
paarden in de kerk onder.

Beroemd Smitsorgel
Het orgel legt met zijn fraaie klanken getuigenis af van uitzonderlijk vakmanschap, creativiteit en artistiek vermogen van de orgelmakers van de familie Smits.
Het orgel werd in 1865 geplaatst en bevat
onderdelen van oudere datum.

Ook hier weer een routeteken naar Santiago de Compostela.

We fietsen door naar onze eindbestemming van vandaag in Millingen aan de Rijn, eerst naar de AH voor het avondeten en dan na 86km naar camping de Rijnhof.

We gaan weer fietsen.

Ja, we gaan weer fietsen, na vorig jaar in mijn eentje de Hanzefietsroute afgemaakt te hebben, gaan we weer fietsen en dit jaar zelfs met z'n drieën, ook Ab Jonker onze medepelgrim in 2015 naar Santiago de Compostela , heeft een uitnodiging aan om mee te gaan overwogen en zijn enthousiasme zal een welkome aanvulling zijn op deze (dit) reis (avontuur).

We gaan er een mooie fietstrip van maken met hopelijk mooi weer en veel bezienswaardigheden uit de Romeinse tijd.

De Limesroute begint in Nederland bij Katwijk aan Zee en eindigt bij de Zwarte Zee, maar wij verzamelen op zondag 25 augustus, morgen dus al, bij Fietscafe "De Proloog" in Amerongen voor een kopje koffie en appelgebak met slagroom wat natuurlijk als fietsersmaaltijd op het menu moet staan en goede basis is voor de fietstocht. Dan naar de onze bekende veerpont van onze pelgrimstochten over de Nederrijn, daarna volgen we meestal de rivieren zoals de Rijn, de Main en Donau naar Wenen en misschien nog even naar Bratislava als er voldoende tijd over is voor de nachttrein van 17 september terug naar huis.

Hieronder een verhaal over het ontstaan van het Romeinse Rijk maar ook de teloorgang.

De Noordgrens van het Romeinse Rijk

De term Limes wordt gebruikt om de uiterste grens aan de noordzijde van het Romeinse Rijk aan te duiden. In onze taal leeft het woord limiet vanuit dezelfde betekenis voort. In de midden-Romeinse tijd was de grensverdediging voltooid en deze bestond uit een aantal karakteristieke vaste onderdelen. Een rivier vormde de grens, of anders een kunstmatige barricade van een wal met palissaden. Aan de Romeinse zijde bevond zich een grensweg of Limesweg voor de verbinding tussen de grensforten en de legerplaatsen onderling en deze gaf aansluiting op snelle verbindingswegen met het binnenland.
De functie van de rivier als transportweg tussen de vestingen was minstens van even groot belang als de betekenis voor de verdediging.
Rijn en Donau kenden eigen vlooteenheden die werden gebruikt voor troepenverplaatsingen en bevoorrading.
De grenswal was niet ontworpen om als verdedigingsmuur dienst te kunnen doen. Daarvoor was het aantal manschappen verre van toereikend. Het ging meer om een markering van de grens met een systeem van bewaking en waarschuwingstekens vanuit wachttorens. Bij gevaar of een doorbraak op Romeins gebied traden ter ondersteuning hulptroepen (Auxilia) aan, ondergebracht in legerplaatsen ofwel Castellums van 1-3 hectare omvang.

Legerplaatsen ontstonden vaak op strategische plekken zoals tegenover of naast de monding van zijrivieren. De hulptroepen waren afkornstig uit diverse volken binnen het rijk. In de grotere verdedigingswerken, CASTRA REGINA (Regensburg), BATAVIS (Passau), LAURIACUM (Enns), VINDOBONA (Wenen), CARNUNTUM (Deutsch-Altenburg), BRIGETIO (Szöny) en AQUINCUM (Budapest) werden legioenen in reserve gehouden. Deze leqioenen met ieder 6400 man sterk, vormden de kern van de strijdmacht.
Zij waren samengesteld uit Romeinse burgers en werden door de geschiedschrijver Tacitus als zeer betrouwbaar bestempeld. De soldaten moesten niet alleen 20 tot 25 jaar beschikbaar zijn voor krijgsdienst, maar zij verrichtten ook de nodige bouwwerkzaamheden en de aanleg van wegen.
Rond de legerplaatsen ontstond meestal een burgerlijke nederzetting - de VICUS - van handwerkslieden en handelaren, vaak uitgebreid met een marktplaats. Deze groeiden, werden in de laat Romeinse tijd ommuurd en ontwikkelden zich tot een stad. De oudste steden op de rechter Donau oever bevinden zich aan de Limes.
Handel langs toen reeds bestaande historische routes bleef (gecontroleerd) mogelijk, zoals over de ijzerroute die de Limes kruiste bij Enns, de Barnsteenweg bij Carnuntum, of zout bij Regensburg.

Eerste Limes

Toen het Romeinse Rijk niet verder uitbreidde, liep de Limes vanaf het jaar 47 in grote lijnen langs de Rijn en de Donau. Keizer Trajanus voegde daar tussen 98 en 117 nog de provincie Dacia (Roemeniė) aan toe. Zijn opvolger Hadrianus bouwde als grensverdediging tussen Rijn en Donau deels een palissade en deels een muur (Rätische Limes). Ook de Britse Hadrians Wall' kan als een deel ervan worden gezien.
Het Romeinse Rijk had nu z'n grootste omvang bereikt en rond het jaar 200 was ook het wegennet vrijwel voltooid.
De Donauprovincies NORICUM en PANNONIA maakten een groot deel uit van het Romeinse Rijk. Noricum, ongeveer het huidige Ober-Österreich zuidelijk van de Donau, bestond vóór het ingenomen werd uit een eigen koninkrijk met Noreia (Neumarkt, zuidelijk van Enns) als hoofdstad. Het werd bewoond door een Keltisch-llyriaanse bevolking en de vorsten onderhielden lange tijd vriendschappelijke betrekkingen met de Romeinen. In dit gebied bevonden zich belangrijke winplaatsen van goud, lood en ijzer.
De ijzermijnen waren zelfs de belangrijkste in de Romeinse wereld, gekoppeld aan een verwerkingsproces om staal te maken dat reeds in 500 voor Chr. rond de riviertjes Steyr en Enns was ontwikkeld.

Pannonia, nu Nieder-Österreich plus Hongarije zuidelijk van de Donau, werd een zelfstandige provincie na het neerslaan van een grote opstand van de Donauvolken in de jaren 6 tot 9 na Christus. Het gebied werd met de Limes beschermd tegen de Barbaren aan de andere kant van de Donau, waartoe relatief meer legioensvestingen (Castra) nodig waren. BRIGETIO (bij Komárom) beschermde één van de belangrijkste kruisingen van handelswegen. Later werd de provincie bij Szentendre opgedeeld in Opper- en Nederpannonia. De Romeinse invloeden waren het sterkst in het westelijke deel.

Tweede Limes

Tot de eerste gestructureerde aanvallen van de Franken (235-268) werd de Limes met succes verdediqd tegen volken ten noordern van de grens. Franken en aanverwante Germaanse stammen als Alemannen braken door de Lirnes heen gevolgd door Marcomannen en Visigoten. Zij bezetten delen van de noordelijke provincies en bijna alle Romeinse vestingen werden verwoest.
Dankzij het goede weggennet konden zij snel oprukken. Door de toegenomen spanningen in het Rijk regeerden in die periode tot 284 wel 20 keizers, van wie de meesten omkwamen door strijd en moord. Redding kwam met keizer Aurelianus vanuit het essentiële Balkan verbindingsgebied. Deze stond de provincie Dacia af ten qunste van een kortere en beter verdedigbare Limesgrens langs de Donau.
Na de dood van keizer Aurelianus werd duidelijk dat de grensverdediging niet voldoende was om het imperium te beschermen.
Onder keizer Constantijn (301-331) werd de Limes grotendeels hersteld met de wederopbouw van veel van de castellums, nu met zwaardere (half)ronde torens, brede diepe greppels en verbeterde achterlandverbindingen voor snelle troepenverplaatsingen.
De legioenen werden kleiner en mobieler ter controle van de belangrijke wegen en beveiliging van de grote waterwegen. Deze opereerden met ruitercohorten vanuit kleine sterke vestingen, de Burgi. De meeste overblijfselen langs de Limesroute dateren uit deze latere periode.
De rust keerde voor een zekere tijd terug, maar het Rijk raakte verdeeld in een strijd tussen keizers. Het verval zette in en de toestand van de Pax Romana werd niet meer geëvenaard. De invallen van de Goten in 376 over de Donau later gevolgd door de Vandalen en tenslotte de Hunnen, luidden het einde in en vervolgens kon zelfs Rome enkele keren worden ingenomen en geplunderd.

Romeinse wegen

De Romeinen bouwden grote infrastructurele werken als aquaducten, waterwerken en verharde wegen op een stevige fundering. Wegen die ontworpen waren voor verkeer over lange afstanden en die onmisbaar waren voor berichtgeving, bevoorrading en de veiligheid van de legers en opkomende burgersteden. Aan de Romeinse noordgrens was de Limesweg van groot belang om de Legioensplaatsen en Castellums met elkaar te verbinden en bij dreigend gevaar snelle troepenverplaatsingen mogelijk te maken. Transport van goederen vond echter veelal per schip plaats.
Langs deze wegen ontstonden pleisterplaatsen en nederzettingen met winkels (canabae), herbergen (tabernae) en stallen (stabulae) om paarden te verversen. Sommige zijn terug te vinden op de Peutinger kaart, de Romeinse voorloper van de landkaart, die opgerold als reisgids diende.

Hiervan zijn diverse nauwgezette kopieën uit de middeleeuwen overgebleven. Koeriers konden over de wegen minstens 80 kilometer per dag afleggen. Mijlpalen vormen interessante getuigen van het netwerk van wegen en bieden naast de afstanden bovendien vaak details over periode van plaatsing en het uitgevoerde werk.
De afstanden in Romeinse mijlen werden gerekend vanaf de belangrijkste steden Vindobona, Carnuntum, Brigetio en Aquincum. Voor al die werken waren
hoogte- en landmetingen nodig en werden de eigendomsverhoudingen vastgelegd in een kadaster.
Minder plezierig was dat de Romeinen bij bepaalde controleposten langs deze wegen ook tol hieven op mensen en handelswaar.
Staatstransporten hadden vrije doorgang. De wegen waren lang niet altijd veilig: soms moest een streek door de militaire politie gezuiverd worden van struikroverij. De godin Fortuna werd heel wat aangeroepen voor een behouden terugkeer.
Romeinse legers werden in vredestijd bezig gehouden met de aanleg en verbetering van wegen.
Belangrijke delen van de Limesweg in Pannonia zijn 8 tot 10 meter breed gebouwd, elders 4 tot 5 meter, aan weerskanten voorzien van afwateringsgeulen. De verharding bestond uit een dichte laag van steenslag en kiezels. Een wegdek van afgevlakte stenen is alleen in steden opgegraven. Daarbij stuitte men soms op twee groeven op asbreedte van elkaar die op intensief gebruik lijken te wijzen, maar volgens andere inzichten werden die met opzet gemaakt om wagens vanzelf in het spoor te houden. Voor de fundering dienden grovere steensoorten. Naar gelang de gesteldheid van het terrein werden in waterrijke gebieden de wegen op een stevige dam of dijk aangelegd, die tot in onze tijd stand hielden. Ook kwamen kantstenen of zelfs eikenhouten palen voor, teneinde het wegdek bij elkaar te houden.
Men bleef deze wegen tot ver na de middeleeuwen gebruiken. Door telkens nieuwe grindlagen ontstond zo een soort dijk die op een aantal plaatsen nog zichtbaar is, zoals bij Straubing en tussen Szentendre en Aquincum (Budapest).
Elders verraden luchtfoto's precies het tracé in weiden en akkers. Op een aantal trajecten zoals in de buurt van de stad Györ en ten zuiden van Budapest vormt de Limesweg daadwerkelijk nog het fundament van huidige autowegen.

Voor wie nog meer lezen over de Romeinen in Nederland, kijk dan op,

https://www.romeinen.nl/